W Polsce coraz częściej mówi się o konieczności wsparcia lokalnej demokracji. Biorąc pod uwagę fakt, że dzięki mediom społecznościom w wielu miastach możemy już zobaczyć efekty zaangażowania społeczników w liczne przemiany przestrzeni miejskich, warto wykorzystać tę pozytywną energię i wzmocnić lokalne grupy społeczników, by rozwinąć lokalną demokrację. To wszystko wydaje się oczywiste lecz jakie podejmować działania by zbudować trwałą relację i zaufanie na linii obywatel – władza lokalna?
Rozwojowi lokalnej demokracji sprzyjają wszelkie działania prowadzone w ramach tzw. partycypacji obywatelskiej w planowaniu przedsięwzięć w „małych ojczyznach”, którymi są dzielnice, miasta i gminy. Partycypację obywatelską możemy podzielić na trzy warstwy od słabej poprzez średnią do silnej [por. rys. 1]
Rys. 1 Drabinka partycypacji obywatelskiej. [oprac. własne]
Wszystkie te działania powinny pobudzać i wzmacniać oddolne inicjatywy społeczne, jednak aby tak się stało konieczne jest wykonanie pierwszego kroku, czyli kontaktu ze społeczeństwem w możliwie najwcześniejszej fazie planowania przedsięwzięcia, tak by nie sprawiać wrażenia, że wszystko jest już ustalone, a działania mają charakter pozorny, by wypełnić wymagania nakładane prawem. Niestety w wielu przypadkach, gdy samorządy obawiały się prezentować społeczeństwu swoje zamierzenia zanim ich nie przygotują prawie pod klucz, spowodowały zjawisko ograniczonego zaufania do kręgów tzw. „władzy” i powszechne przekonanie, że „od moich działań nic nie zależy”.
Na szczęście dzięki determinacji grup społecznych i tzw. ruchów miejskich w wielu przypadkach udało się doprowadzić do wspólnych realizacji tzw. projektów społecznych, a na fali aktywności ruchów społecznych w kilku miastach udało się nawet wprowadzić do ratusza przedstawicieli społeczników (o czym pisałem TUTAJ oraz TUTAJ ).
Czemu zatem ma służyć partycypacja obywatelska ?
Jest to proces wzajemnego inspirowania się, a następnie ustalania listy rankingowej potrzeb i kompromisowego wypracowywania rozwiązań na drodze współpracy na linii obywatele – władza lokalna. Proces ten prowadzi do realnego współudziału społeczeństwa w podejmowaniu decyzji. Wszędzie tam, jak pokazuje praktyka, gdzie udało się wypracować zaufanie pomiędzy stronami i taki model zafunkcjonował, znacząco wzrosła akceptacja przedsięwzięć realizowanych przez Samorząd i wzmocnienie poczucia związku, a co zatem idzie także większej troski o miejsce, w którym żyją mieszkańcy takiego miasta czy gminy, gdzie faktycznie funkcjonuje dobrze lokalna demokracja. Problem w tym, że zbudowanie trwałej więzi i zaufania na linii samorząd-obywatele wymaga cierpliwości i podejmowania często wielu prób. Nie jest to łatwe szczególnie dla samorządu, gdyż realnie musi najpierw zadbać o to by ludzie uwierzyli w dobre intencje, a następnie utrwalić zaufanie poprzez realizację wspólnych ustaleń. Jak łatwo jest o pomyłkę, która przekreśla istotę partycypacji, co powoduje konieczność budowy zaufania od początku przekonały się te samorządy, które wprowadziły tzw. budżet obywatelski bez uprzedniego przygotowania lokalnych społeczności do współdecydowania. Źle przygotowany budżet obywatelski, a w zasadzie jego reguły, są często kością niezgody i powodują, że zamiast osiągnąć cele, jakie są najistotniejsze w przypadku procesów włączających, czyli określenie najpilniejszych potrzeb, których obsługę należy zapewnić. Realizowane potrzeby małych ale zorganizowanych grup interesariuszy, którzy potrafili wykorzystać słabe strony reguł źle przygotowanego budżetu i w efekcie samorząd stracił nie tylko zaufanie ale także pojawiło się zjawisko powszechnego zniechęcenia i przekonanie, że budżet obywatelski nie służy mieszkańcom ale ustalonym „z góry” grupom interesariuszy!
Aby do takich sytuacji nie dopuścić warto wiedzieć, że:
Najprostszą formą partycypacji są spotkania informacyjne, w ramach których prezentowane są jedynie zamierzenia w zakresie przedsięwzięć planowanych przez władze samorządową. Ta forma partycypacji jest jedną z najsłabszych i często krytykowanych metod, gdyż po stronie obywateli powstaje przekonanie, że zakres i sposób rozwiązania problemu, któremu ma służyć realizacja przedsięwzięcia została przesądzona przez władze samorządową i opracowana przez Ekspertów. Częstym błędem tej metody partycypacji jest zbyt późne informowanie społeczeństwa. Spotkania informacyjne często są organizowane po przygotowaniu wariantowym rozwiązań, tuż przed upływem terminu realizacji przez zatrudnionych w celu przygotowania przedsięwzięcia Ekspertów. Wówczas tzw. przywiązanie zarówno władz, jak i Ekspertów do prezentowanych rozwiązań jest tak silne, że często uzasadnione argumenty strony społecznej nie są brane pod uwagę. Problem ten potęguje często fakt, że wprowadzenie na tym etapie jakichkolwiek zmian wymagałoby zmiany terminu przygotowania przedsięwzięcia i wówczas zarysowują się wyraźnie sytuacje konfliktowe na linii: Ekspert/Władza Samorządowa ; Władza Samorządowa / Obywatele oraz naturalnie Obywatele / Ekspert jako sprawca rozwiązań nieoptymalnych. W związku z tym spotkanie informacyjne zamiast wzmacniać relację i zaufanie do władz samorządowych jest często generatorem konfliktów i sporów.
Drugim typem partycypacji jest Konsultacja, wówczas oprócz poziomu informacyjnego władza samorządowa wprowadza dodatkowy element zasięgania opinii i daje możliwość wypowiedzenia się obywatelom na temat przygotowywanego przedsięwzięcia. Rola społeczeństwa w tym przypadku z biernej jaka występuje, gdy stosuje się wyłącznie spotkania Informacyjne, zmienia się na doradczą – czynną. Zastosowanie tej metody partycypacji obywatelskiej niesie za sobą podobne ryzyka, których wystąpienie zależy od tego na jakim etapie przygotowania przedsięwzięcia angażuje się obywateli do wyrażenia opinii. Jeśli to zaangażowanie następuje zbyt późno w kontekście zaawansowania prac nad przygotowaniem przedsięwzięcia wówczas ryzyko konfliktu wyraźnie wzrasta, a linie konfliktu mogą zarysować się na tych samych kierunkach, co w przypadku działań Informacyjnych.
W przypadku działań konsultacyjnych społeczeństwo występuje w roli doradcy władzy samorządowej, niestety słabością tej metody jest fakt, że opinia może ale nie musi zostać wzięta pod uwagę, co generuje dodatkowe ryzyko niezadowolenia społecznego. Aktualnie w Polsce ten rodzaj partycypacji jest najbardziej powszechny z uwagi na obowiązujące regulacje prawne. Zastosowanie tego rodzaju zaangażowania (partycypacji) obywateli jest wystarczające z punktu widzenia większości przepisów, dlatego władza niezbyt chętna do poszerzania zakresu współdecydowania przez obywateli o kształcie i zakresie przedsięwzięć najczęściej korzysta z tej formy partycypacji obywatelskiej mając świadomość, że nie jest zobligowana do uwzględniania jej wyników, co w efekcie stwarza komfortową sytuację wyłącznie po stronie władzy samorządowej i możliwość wykazania chęci współdziałania ze społeczeństwem. Natomiast po stronie społecznej często powstaje wątpliwość co do intencji władzy samorządowej.
Trzecią warstwą partycypacji obywatelskiej jest Współdecydowanie. Jest to najszersza z dotychczas stosowanych metod włączenia obywateli w procesy decyzyjne przy realizacji np. przedsięwzięć celu publicznego. W tym przypadku mamy pełne partnerstwo pomiędzy obywatelami a władzą samorządową realizowane poprzez przekazanie obywatelom części odpowiedzialności wraz z kompetencjami o zakresie i kształcie przedsięwzięcia. Włączenie obywateli na możliwie najwcześniejszym etapie planowania przedsięwzięcia znacząco zmniejsza ryzyko wystąpienia konfliktów, a w przypadku gdy takie wystąpią z uwagi na fakt, że społeczeństwo reprezentuje zawsze różne grupy interesariuszy, których cele nie muszą być zbieżne, to jeśli konflikt w naturalny sposób się zarysuje na linii interesariusze/pozostali obywatele z władzą samorządową wówczas wykorzystując naturalne mechanizmy lokalnej demokracji i stosując system większościowy łatwiej można uzyskać konsensus i akceptację społeczną dla podejmowanych decyzji. Podejmowane decyzje w oparciu o ten zakres partycypacji są najczęściej najkorzystniejsze dla lokalnej społeczności z punktu widzenia obsługi jej potrzeb. Jednak aby tak się stało muszą być te działania poprzedzone systematycznym transferem wiedzy o konsekwencjach podejmowanych decyzji. Zakres edukacyjny oraz współpraca z wykorzystaniem metod warsztatowych to podstawa sukcesu i minimalizacji ryzyka wystąpienia konfliktów w tej metodzie partycypacji społecznej. Metoda ta zwiększa zaangażowanie społeczne obywateli w utrzymanie i promocję swojej małej ojczyzny jaką może być ulica, dzielnica, miasto czy gmina.
W przypadku planowania regionalnego na poziomie województwa obserwuje się znaczące osłabienie inicjatywy społecznej i zaangażowania z uwagi na zbyt duży obszar objęty zakresem problemowym i często zbyt słabe poczucie związku z regionem. Najsilniejsze związki występują najczęściej z bezpośrednim otoczeniem, czyli w zakresie oddziaływania bezpośredniego na obszar ulicy czy dzielnicy. W przypadku działań, w których włączamy społeczeństwo do współdecydowania, obywatele pełnią rolę sędziów kompetentnych, co oznacza, że mogą rozstrzygać swoim głosem o zakresie i kształcie przedsięwzięć, a ich kompetencje mają swoje podstawy w znajomości potrzeb, jakich obsługi oczekują oraz problemów, które powinny zostać rozwiązane w związku z pośrednim lub bezpośrednim wpływem efektów planowanego przedsięwzięcia na ich życie i funkcjonowanie. Rola społeczeństwa, jako sędziów kompetentnych przy umiejętnym transferze wiedzy Ekspertów i zdolności organizacyjnych władzy samorządowej, pozwala na najkorzystniejszą obsługę potrzeb mieszkańców i może być silnym narzędziem wspomagający zrównoważony rozwój społeczny, ekonomiczny i środowiskowy przez co istnieje znacznie większa szansa na skuteczną poprawę jakości życia i możliwości rozwoju mieszkańców a sami uczestnicy procesów partycypacyjnych, czyli obywatele stają się wówczas bezpośrednimi beneficjentami swoich działań lub tymi którzy poniosą koszty swoich zaniechań.
Rys. 2 Skuteczność działań w czasie. [oprac. własne]
W systemach Państw demokratycznie zarządzanych pielęgnuje się wielowarstwową partycypację społeczną. Chcąc zadbać o zrównoważony rozwój oraz odczuwalną poprawę jakości życia z jednoczesnym wzmocnieniem szans na rozwój lokalnych społeczności Samorząd powinien prowadzić działania włączające systemowo. Jako przykład modelowej partycypacji obywatelskiej w procesie przygotowania i realizacji przedsięwzięcia celu publicznego można wskazać działania, które rozpoczynają się na etapie określania listy rankingowej potrzeb poprzez działania konsultacyjne (np. badania ankietowe), a następnie na podstawie tej listy przygotowanie warsztatów kreatywnych, w ramach których określony zostanie zakres i sposób rozwiązania problemu, a na kolejnych etapach prowadzone są działania informacyjne mające na celu prezentację poszczególnych etapów procesu przygotowania i realizacji przedsięwzięcia tak, aby całość działań nie tylko wynikała z określenia potrzeb przez mieszkańców i współdecydowania o kształcie przyjętych rozwiązań ale także by każdy etap realizacji był poddany społecznej kontroli (działania informacyjne). Zastosowanie tego modelu prowadzi do znacznego zaangażowania się mieszkańców w lokalne sprawy przez co stają się często także ambasadorami przedsięwzięć w kreowaniu których uczestniczą. Takie działania nie tylko budują wzajemne zaufanie na linii Samorząd – Obywatele ale także przyczyniają się istotnie do zwiększenia poziom akceptacji społecznej dla podejmowanych działań lokalnej władzy.
Przemyślane i konsekwentne działania włączające (aktywna partycypacja obywatelska) umożliwia w grze decyzyjnej, w której uczestniczy lokalna społeczność i lokalna władza, zakończenie jej wynikiem win-win – każda ze stron czuje się zwycięzcą. Obie strony osiągają cele na których im zależy, a więc realizowany jest najpełniej scenariusz najkorzystniejszej realizacji celów publicznych. W partycypacji obywatelskiej, w której Samorząd świadomie dzieli się władzą i włącza w proces podejmowania decyzji społeczeństwo, które współdecydując i wyrażając swoje oczekiwania wspomaga kreowanie rozwiązań kompromisowych jednocześnie świadomie przejmuje część odpowiedzialności za nie.
I o to właśnie chodzi w modelowej partycypacji obywatelskiej!
Aktualnie uczestniczę w budowaniu wielowarstwowego modelu partycypacji w procesach poprawy mobilności miejskiej w jednym ze średniej wielkości miast i planuję w przyszłości podzielić się swoimi doświadczeniami w tym zakresie. Dla osób, które chciałyby poszerzyć swój zakres informacji o partycypacji społecznej, w tym zapoznać się z aktualnymi regulacjami prawnymi w tym zakresie oraz przykładami działań czy stosowanych technik, polecam odwiedzenie portalu: PARTYCYPACJA OBYWATELSKA .
