Jak pisał we wstępie do swoje książki „Przestrzeń i miejsce” YI-Fu Tuan: „Przestrzeń i miejsce są to słowa zwykłe, określające powszechne doświadczenia” . Wskazywał on także, że „miejsce to bezpieczeństwo, przestrzeń to wolność: przywiązani jesteśmy do jednego a tęsknimy za drugim” . Warto zatem rozpoznać co jest ważne dla użytkowników miejsca jakim jest dworzec miejski czy przystanek publicznego transportu zbiorowego i starać się czerpać z doświadczeń tych, którzy doceniają znaczenie osadzania rzeczy w kontekście. Zanim zaprojektuje się zmiany i przekształci miejsce lub całą przestrzeń, należy zadać sobie trochę więcej trudu by nawiązać do kontekstu urbanistycznego i rozwiązać problem najlepszej obsługi użytkownika – projektując odczucia i zapewniając oczekiwaną użyteczność tego co mamy do zaproponowania. Takie projektowanie oparte na empatii powinno towarzyszyć także planom Zarządu PKP S.A., który planuje do roku 2023 przekształcić serca mobilności naszych miast – czyli 464 dworce kolejowe.
Dworzec kolejowy to kluczowy element w zapewnieniu zrównoważonej mobilności. Nowoczesny dworzec powinien być także sercem miejskiej mobilności oraz bramą zachęcającą do zapoznania się z ofertą miasta dla przyjezdnych i bezpiecznym oraz dostępnym miejscem oczekiwania na transport dla udających się w podróż.
Aby tak się stało kluczowe jest nie tylko odpowiednie przygotowanie hali dworcowej i poczekalni – czyli budynku dworca z towarzyszącymi mu usługami. Ważne zadanie to odpowiednio przekształcić również przestrzeń przed dworcową i często przestrzeń tzw. „zatorza”. Dworce w miastach nie muszą ograniczać i dzielić miasta mogą być tak przekształcone by umożliwiać dostęp z i do miasta a jednocześnie umiejętnie łączyć jego dwie części tą przed i tą za torami. Powinny być także bramą dostępności komunikacyjnej i punktem przesiadkowym przy łączniu podróży bliskich (lokalnych) z dalszymi – realizowanymi pociągiem.
Wszytko to jest oczywiste ale w praktyce by taki efekt osiągnąć nie można rozpoczynać procesu od projektowania zmian lecz zacząć od audytu potrzeb i dostępności opartego na znajomości modelu preferencji użytkowników i kontekstu miejsca w którym dworzec się znajduje. Można to łatwo osiągnąć także przy umiejętnej współpracy z Jednostkami Samorządu Terytorialnego i w oparciu o włączenie w proces analizy potrzeb na najwcześniejszym etapie mieszkańców i użytkowników dworca. Aby kompleksowo rozwiązać problem dostępności, bezpieczeństwa użytkowania dworca a także zapewnić możliwość przesiadki na publiczny transport zbiorowy obsługujący miasto, trzeba znać aktualne nawyki i ograniczenia mieszkańców miasta. Wówczas można przez oferty wynikające z projektu kształtować nawyki tak aby użytkownicy odczuli poprawę użyteczności miejsca i jakości przestrzeni. Umiejętne połączenie stref pieszych i obsługi potrzeb parkingowych (samochody, skutery i rowery) z typowymi elementami węzła przesiadkowego z dobrej jakości przestrzenią miejską, którą ludzie chcą wykorzystywać i tam przebywać gwarantuje lepsze wykorzystanie dworca i poprawę jego bezpieczeństwa.
To podstawowe ABC poprawy jakości dworców. Ale w zmieniającym się świecie jest jeszcze jeden ważny aspekt jaki należy uwzględniać przy poprawie użyteczności dworców. Jest nim konieczność adaptacji tych obiektów obsługi podróżnych w mieście do skutków nowych zjawisk takich jak: zmiany demograficzne (Starzenie się społeczeństwa) i zmiany klimatyczne.
W odniesieniu do tego pierwszego zjawiska warto zadbać aby m.in. seniorzy byli skutecznie prowadzeni i informowani o najkrótszej ścieżce obsługi od dojścia (strefa przed dworcowa) do dostępu do pojazdu (peron) z czytelna informacją o opcjach usług – zakup biletu, przechowanie bagażu, toalety, strefa odpoczynku itp. Zagadnienie to jest szersze i może stanowić temat osobnych rozważań, ale warto je zasygnalizować bo to ważny aspekt dobrego przygotowania jakościowego każdego przedsięwzięcia publicznego.
W przypadku drugiego ze zjawisk czyli adaptacji do skutków zmian klimatycznych warto pomyśleć, aby strefy przed dworcowe i otwarte przestrzenie z peronami włącznie nie stanowiły miejskich wysp ciepła a ich zagospodarowanie uwzględniało włączenie zieleni funkcjonalnej – być może w formie multisensorycznego oddziaływania z otwartą wodą, zapachem i zielenią zimo-zieloną. Ważne jest by zapewnić odpowiednie warunki oczekiwania i przemieszczania się oraz odpowiednio zaplanować w tym celu rozwiązani proekologiczne ze strefowaniem sezonowym i uwzględnieniem operowania słońca. Istotne jest więc uwzględnienie prawidłowej i kompleksowej ochrony przed niekiedy gwałtownymi zmianami warunków atmosferycznych. Połączenie tych rozwiązań z gospodarka wodą opadową i zastosowaniem odnawialnych źródeł energii np. w zasilaniu części informacyjnej na dworcu powinny poprawić efektywność ekonomiczną i społeczną przedsięwzięć. Działania adaptacyjne i proekologiczne z dążeniem do wdrożenia wytycznych UE aby budynki użyteczności publicznej mogły być zbliżone do zero-emisyjnych lub zero-emisyjne przyczynia się także do obniżenia kosztów eksploatacji a te w cyklu życia dworca mogą stanowić ponad 75 % wszystkich nakładów ponoszonych z jego obecnością w mieście w cyklu życia.
Zatem przebudowa dworca to zadanie multidyscyplinarne więc aby osiągnąć oczekiwane efekty a przede wszystkim zapewnić trwałość efektów warto zacząć od audytu potrzeb i dostępności. Każdy dworzec jest osadzony w innym kontekście urbanistycznym i ograniczany innymi uwarunkowaniami.
Jeśli na podstawie audytu potrzeb wykona się listę rankingową zadań a następnie podejmie współpracę z lokalnymi władzami samorządowymi a przy planowaniu efektów wykorzysta się wyniki audytu dostępności i potrzeb oraz możliwości adaptacyjnych do nowych zjawisk to programie funkcjonalno-użytkowy będzie można operować szczegółowymi wymaganiami i wskazywać sposoby ich weryfikacji. Pozowli to wyeliminować znaczną część zagrożeń jaka występuje w tradycyjnym podejściu gdy program funkcjonalno- użytkowy zawiera typowy opis techniczny: ilościowo-asortymentowy. Co jest oczywiście potrzebne ale bez wskazania oczekiwań funkcjonalno-użytkowych (efektów) i sposobów ich mierzenia trudno osiągać zadowolenie użytkowników. Niestety w powszechnie stosowanej praktyce przygotowania przedsięwzięć samo spełnienie norm i warunków formalno prawnych w połączeniu ze sztuką inżynierską nie gwarantuje jakości i użyteczności o czym się niejednokrotnie przekonaliśmy. Wówczas z dobrych zamiarów pozostaje tylko rozczarowanie użytkowników i niechęcenie do działań korygujących i naprawczych inwestora (np. dworzec w Poznaniu). Dobrze opisany przedmiot zamówienia i zakres przedsięwzięcia z wskazanymi jednoznacznie sposobami oceny efektów to podstawa dobrego przygotowania przedsięwzięcia. Dopiero wówczas można przystąpić do zlecenia realizacji np. w systemie Zaprojektuj i wykonaj gdzie łączy się współdziałanie projektanta z wykonawcą aby jak najpełniej wykorzystali własny potencjał ale nie wprowadza się ryzyka ograniczenia efektów bo te niezależnie od zaproponowanych technologii są opisane nieasortymentowo a jakościowo i muszą zostać osiągnięte przy zapewnieniu oczekiwanej trwałości.
Takie podejście nie jest skomplikowane tylko wymaga dobrego rozpoznania potrzeb i uwzględnienia na najwcześniejszym możliwym etapie sporządzania opisu zakresu przedsięwzięcia zasad uniwersalnego projektowania opartego na empatii. W klasycznym procesie przygotowania inwestycji takie podejście w polskiej praktyce prawie nie jest obecne czy dla tak ambitnego zadania jakim jest zmiana oblicza polskich dworców, której efekty mają nam służyć przez wiele lat, przedsięwzięcie zostanie przygotowane inaczej?
Zapewne zobaczymy już na etapie pierwszych działań w tym zakresie. O skali i zamiarze przedsięwzięcia Zarząd PKP S.A. informuje już od jakiegoś czasu. Warto aby na tym etapie przemyśleć metodologię prowadzenia przedsięwzięcia i uwzględnić wszystkie aspekty. Pewne jest jedno po realizacji przebudowy czy remontu każdego z dworców przez wiele lat nie będzie już środków na zmiany bo byłoby to niegospodarne. Zatem warto coś zrobić kompleksowo i dobrze przy pierwszym podejściu. Być może najpierw przygotować modelowo 10 wytypowanych dworców i dopracować metodologię bo zadanie blisko pół tysiąca obiektów jest ambitne ale aby było realne nie może być prowadzone w pospiechu i w klasycznym modelu jaki w Polsce funkcjonuje. Wówczas będzie ryzyko, że zamiary były dobre a wyszło jak zawsze.
Niech zatem wyjdzie jak najlepiej bo stać nas na to! Zapowiedzi Zarządu PKP S.A. o planowanych przedsięwzięciach dworcowych
Pocieszające jest z pewnością to, że powołanie do Zarządu PKP S.A. ludzi ze świata nauki, którzy mają także doświadczenie w pracy ze społecznikami miejskimi może być szansą dla prawidłowej realizacji przedsięwzięcia. Kolejnym krokiem jest „dobra zmiana procesu przygotowania przedsięwzięć!
Jak widać jeśli do przedsięwzięcia podejdzie się z należytą dbałością i tak jak mówi Fred Kent – z Project for Public Spaces: „Gdy skupimy się na miejscu, można zrobić wszystko inaczej”
Ciekawy przykład możemy przeanalizować oglądając np. efekt przedsięwzięcia w Szczecinie. O planowaniu przedsięwzięć z uwzględnieniem kontekstu urbanistycznego i architektonicznego opowiada w ciekawym wywiadzie Marta Grządziel – architekt z pracowni Berrozi Veiga . Polecam także ciekawą opowieść o efektach szczecińskiej realizacji zaprezentowaną na Vlogu Radosława Gajdy „Architecture is a good idea”
Zatem jak widać, gdy skupimy się na miejscu można zrobić rzecz lepiej! Czekamy teraz na pierwsze realizacje PKP S.A. poprawiające dostępność i użyteczność polskich dworców co z pewnością może być bonusem dla miast w procesie poprawy mobilności i dążenia do jej zrównoważonej formy. Ale z pewnością powinno być przede wszystkim miejscem o nowej jakości służącym przez wiele lat ludziom i spełniającym ich oczekiwania szczególnie w zakresie bezpieczeństwa, dostępności i użyteczności!
